Dla komunistów umiejętne rozegranie problemu reformy rolnej było elementem taktyki politycznej i atutem w umacnianiu ich pozycji i wpływów w kraju. Chłopi i robotnicy mieli stać się podporą systemu komunistycznego w Polsce, a warstwa ziemiańska organicznie wroga komunistom miała być ostatecznie zniszczona.
Sprawa głodu ziemi na wsi wśród warstwy chłopskiej w II Rzeczypospolitej nie została całkowicie zlikwidowana. Świadczą o tym twarde dane z tego okresu z 1931 roku. Na ogólną ilość ziemi 37,9 mln ha, do gospodarstw o obszarze poniżej 50 ha należało 21,8 mln ha (57,6%). Liczebnie przeważały gospodarstwa małe i średnie do 10 ha stanowiące 89% wszystkich gospodarstw w kraju. Gospodarstwa wielkoobszarowe stanowiły tylko 0,5% ogółu gospodarstw, obejmując 25,8% całości gruntów. Po II wojnie światowej sprawą tą miała się zająć nowa komunistyczna władza z ideologicznym zacięciem.
Powiedzmy na sam początek o samej reformie rolnej, a następnie o jej wynaturzeniach związanych z powiązaniem tejże reformy z komunistyczną ideologią.
Podstawowym aktem prawnym, na podstawie którego zrealizowana została reforma rolna w okresie powojennym był dekret PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej z 6 września 1944r. Wytyczał on główne kierunki reformy rolnej w Polsce oraz określał zasady jej przeprowadzenia. Nie odnosił się on jednak do przejmowania wszystkich nieruchomości ziemskich. Przykładowo problematyka nieruchomości należących do Kościoła unormowana została w odrębnych aktach prawnych. Lasy zaś należące do ziemiaństwa były przejmowane przez Skarb Państwa na podstawie dekretu z dnia 12 grudnia 1944r. na własność Skarbu Państwa. Moc dekretu PKWN została również rozciągnięta na obszar Ziem Odzyskanych na podstawie dekretu z 13 listopada 1944r. Główne zadania reformy rolnej zostały wykonane w zasadzie w okresie od 12 września 1944r. do 1957r. Ustawą z dnia 12 marca 1958r. zakończono formalnie nadawanie nieruchomości z Państwowego Funduszu Ziemi.
Według rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945r w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego za gospodarstwa karłowate uważało się gospodarstwa o powierzchni poniżej 2 ha, za gospodarstwa małorolne gospodarstwa od 2-5 ha, za gospodarstwa zaś średniorolne, uprawnione do korzystania z reformy rolnej od 5-10 ha użytków rolnych, których użytkownicy byli obarczeni liczną rodziną.
Stwierdzić należy, że według art. 2 dekretu PKWN z dnia 6 września 1944r. na cele reformy rolnej przeznaczono ziemie będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej, nie Polaków i obywateli polskich narodowości niemieckiej, którzy byli „Volksdeutschami” lub zgłosili przystąpienie do narodu niemieckiego, będące własnością osób skazanych prawomocnie za zdradę stanu, za dezercję lub uchylanie się od służby wojskowej, za pomoc udzieloną okupantowi ze szkodą dla Państwa lub miejscowej ludności, względnie za inne przestępstwa przewidziane dekretem PKWN z dnia 31 sierpnia 1944r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami. Na samym końcu również wywłaszczenia dotyczyły warstwy ziemiańskiej jeżeli ich rozmiar przekraczał obszar łączny 100 ha powierzchni ogólnej lub 50 ha użytków rolnych. Na terenie zaś województw poznańskiego, pomorskiego i śląskiego jeśli ich rozmiar łączny przekraczał 100 ha. W polityce parcelacyjnej przestrzegano dwóch zasad: po pierwsze zostały uwzględnione wszystkie warstwy chłopstwa pracującego i robotników rolnych, po drugie nie dopuszczono do powstania gospodarstw potencjalnie kapitalistycznych. Najwięcej otrzymała służba folwarczna, potem gospodarze gospodarstw karłowatych, bezrolni i małorolni. W ramach reformy rolnej i osadnictwa chłopi otrzymali 6 mln ha ziemi co stanowiło 35% całkowitej powierzchni użytków rolnych kraju. Wśród 1068,4 tys. gospodarstw nadzielonych 814,0 tys. (76,2%) stanowiły gospodarstwa nowo powstałe, a 254,4 tys. (28,8%) powiększyło swój obszar. W ogólnej liczbie 3,3 mln gospodarstw istniejących w 1949 roku nowo powstałe stanowiły 24,4%, zaś powiększone 7,6%. Pod koniec 1949 roku 37% powierzchni kraju stanowiła własność ogólnonarodowa, zaś 63% znajdowało się w rękach warstwy chłopskiej. Tak przedstawia się reforma rolna w liczbach.
Należy w tym momencie przedstawić kulisy przeprowadzanej reformy rolnej, aby uzmysłowić sobie, że przeprowadzane zmiany w strukturze agrarnej w Polsce były narzędziem walki z warstwą ziemiańską i podstawowym jej celem było całkowite zniszczenie tej warstwy społecznej.
Twórcy reformy rolnej mieli nadzieję, że podziału pańskiej ziemi dokonają sami chłopi, których w ten sposób łatwiej będzie pozyskać dla reżimu komunistycznego. Szybko okazało się jednak, że misternie ułożony plan nie sprawdził się w praktyce. Mimo zachęt chłopi nie chcieli sami parcelować ziemi. Bez właściwej ustawy uznawali to za zwykłą kradzież, silna w tym czasie na wsi była również chrześcijańska religijność zakazująca rabunku cudzego mienia. Być może decydowało o tym również poczucie ogólnonarodowej solidarności i zwykły brak zaufania dla władzy instalowanej z pomocą obcych bagnetów. Istotne też w polskim społeczeństwie było przekonanie, że władze prędzej czy później i tak wprowadzą kołchozy. Wreszcie chłopom nie odpowiadał sposób wprowadzenia reformy, pospieszny, jakby nielegalny, bo bez ustawy sejmowej. W takich warunkach komunistyczna władza pozostała sama z wdrażaniem reformy rolnej, żadne zachęty do samowoli dla chłopów w sprawie parcelacji gruntów nie zdały egzaminu.
Likwidacja wielkiej własności ziemskiej została przeprowadzona w sposób drastyczny. Owszem była dla ziemian pewna furtka w manifeście PKWN-u wynikająca z art. 19 ust. 1 z dnia 6 września 1944 roku, która umożliwiała dotychczasowym właścicielom na otrzymanie samodzielnego gospodarstwa rolnego o wielkości takiej, jakie otrzymują inne osoby uprawnione do korzystania z reformy rolnej. Gospodarstwo to jednak nie mogło być jednakże utworzone z gruntów pochodzących z dotychczasowej nieruchomości ziemskiej dotychczasowego właściciela. Pełnomocnicy do spraw reformy rolnej mieli obowiązek usuwać byłych właścicieli z ich majątków w terminie trzech dni od chwili przejęcia danego majątku przez administrację państwową. Usunięty właściciel nie mógł nawet zamieszkać na terenie gmin w których znajdowały się jego skonfiskowane nieruchomości. Pozbawienie domostwa i wygnanie z dotychczasowego środowiska ziemian miało na celu zerwanie dotychczasowych więzi społecznych pomiędzy nimi, a resztą społeczeństwa. Represje w ten sposób przeprowadzone dotyczyły 6 tysięcy rodzin ziemiańskich. Chodziło nie tylko o usunięcie ze wsi ziemian, ale również pozbawienie ich wpływów politycznych. W referacie Edwarda Ochaba ogłoszonego 11 XII 1945 czytamy następujące słowa: „Ogółem wywłaszczono około 6 tysięcy rodzin obszarniczych, które posiadały około 4 mln ha ziemi ornej i lasów łamiąc w ten sposób kręgosłup najbardziej reakcyjnej warstwie wyzyskiwaczy. Z powierzchni ekonomicznego i politycznego życia kraju znikła główna opora faszyzmu i najzacieklejszy wróg mas ludowych, największa zapora na drodze do postępu i swobody. PPR ze szczególną dumą stwierdza, że właśnie nasza organizacja odegrała decydującą rolę w walce o wycięcie tego ropiejącego wrzodu obszarniczego, który zatruwał cały organizm i groził zagładą narodowi i państwu polskiemu.” Oczywiście taka deklaracja w kategoriach politycznych była nowomową, która miała ukryć, że chodziło o pozbycie się warstwy społecznej z definicji wrogo ustosunkowanej do komunistów i ich wpływów w społeczeństwie. Informuje o tym następna wypowiedź cytowana z książki Anny Szenberg: Reforma rolna PKWN. Instytut Ekonomii Rolnej. Warszawa 1953 w której czytamy: „Z punktu widzenia politycznego likwidacja obszarnictwa oznaczała likwidację wstecznictwa i reakcji, gotowego w każdej chwili zdradzić interesy narodu w imię swoich egoistycznych celów. (…) Likwidacja obszarnictwa oznaczała usunięcie jego rozkładowego wpływu, który oddziaływał także na inne grupy narodu, przede wszystkim zaś na poważną część naszej inteligencji.” Przy tak wrogiej postawie do ziemian władze komunistyczne eksmisji dokonywały w sposób szczególnie brutalny z pogwałceniem jakichkolwiek zasad. Niech zaświadczą o tym następujące opisy.
Wrząca, powiat Sieradz, właściciel Tadeusz Grodzicki „Gdy w styczniu 1945r. przyszły wojska sowieckie, zwołały przed dwór miejscową ludność polecając wejść do dworu i zabrać dla siebie jego wyposażenie „to teraz wasze”. Ludzie odmówili. Wówczas żołnierze radzieccy weszli do dworu i zaczęli strzelać do luster i portretów. Gdy ludzie zobaczyli, że wszystko ulega zniszczeniu weszli również i wyposażenie dworu rozebrali między siebie.”
Nieprzaśna powiat Bochnia, właściciel Stefan Sękowski „Z początkiem lutego 1945r. ktoś bardzo wcześnie rani zastukał do okna i poinformował Stefana Sękowskiego, że dziś zostanie aresztowany. Około 9 rano przyszło dwu cywili z bronią i pytają „Kto jest właścicielem?, Żonę macie?, Dzieci są? Tak synek ma 3 lata. Pojedzie z nami.” Stefan Sękowski zaprotestował, by trzyletnie dziecko jechało do więzienia. Zgodzili się nie aresztować trzyletniego syna ale ojca i matkę zabrali. W Sądzie Powiatowym w Bochni było już urządzone więzienie. Było tu już ok. 20 osób aresztowanych. Wieczorem naniesiono słomy jako posłanie. Po tygodniu wypuszczono p.p. Sękowskich szantażując podpisaniem dobrowolnego aktu zgody na parcelację dóbr Nieprzaśnia i zgody na opuszczenie Nieprzaśni i zamieszkanie w innym powiecie. Więc podpisali pod szantażem.”
Kalina Wielka, powiat Miechów, właściciel Adolf Dęmbski „Dnia 11 lutego 1945r. komisja parcelacyjna wezwała całą służbę wraz z żonami i dziećmi nawet na ręku do jadalni we dworze. Ponieważ mój ojciec był aresztowany przez NKWD i więziony wraz z innymi aresztantami w sąsiednim majątku Święcice, zawezwano moją Matkę. Kowal Jan Liburski, któremu komisja powierzyła zarząd majątkiem odczytał zebranym ludziom w obecności mej Matki sporządzony protokół żądając podpisania go, co Matka uczyniła, gdyż całemu zajściu towarzyszyli dwaj osobnicy z pepeszami w ręku skierowanymi do mej Matki.” (Amelia Dęmbska-Dunin córka właścicieli). W świetle tych faktów możemy stwierdzić, że sposób wykonania dekretu zmierzał do niezwłocznego zniszczenia ziemiaństwa jako grupy społecznej. Wykonaniu dekretu towarzyszył nie tylko fizyczny terror, lecz również psychologiczna wojna skierowana przeciw duchowemu dorobkowi ziemiaństwa i wizerunkowi ziemiaństwa w świadomości społecznej.
Represje stosowano również wobec ludności chłopskiej, która odmawiała udziału w rabunkach lub w parcelacji ziemi.
Wygnanie właścicieli zapoczątkowało także proces niszczenia ich siedzib oraz otaczających parków i ogrodów. Ocenia się, że spośród przejętych prawie 20 tysięcy dworów i pałaców zniszczono około 80%. Procent zniszczonych parków i ogrodów jest jeszcze większy.
Należy zadać sobie pytanie dlaczego komuniści tak zaciekle zniszczyli nie tylko warstwę ziemian, ale również ich dorobek kulturowy i materialny. Jest na to kilka odpowiedzi.
Ziemiaństwo bowiem stanowiło zagrożenie dla systemu komunistycznego i planów Stalina, ponieważ w Polce spełniało funkcje:
1. Materialnej podstawy niezależnej działalności społecznej, politycznej i wojskowej na terenie okupowanego kraju.
2. Ośrodka niepodległościowych dążeń polskiego narodu w okresie zaborów i podczas okupacji.
3. Mecenasa kultury narodowej opartej na chrześcijańskim światopoglądzie i depozytariusza znacznej części tej kultury.
4. Autorytetu w życiu społecznym i politycznym charakteryzującego się przywiązaniem do narodowych tradycji.
Tak więc reasumując komuniści z warstwą ziemiańską toczyli zażartą walkę o rząd dusz sprawowany w społeczeństwie. Walkę tą przeprowadzili w sposób bezwzględny starając się wykorzenić jakąkolwiek pamięć o jej istnieniu w świadomości polskiego społeczeństwa.
Bibliografia:
Reforma rolna 1944-1945 czy zbrodnia komunistyczna? Polskie Towarzystwo Ziemiańskie Warszawa 2009
Reformy rolne w Polce międzywojennej i powojennej. Pr. zb. Pod red. Ewy Borkowskiej-Bagieńskiej i Wojciecha Szafrańskiego, Poznań 2008
Troszkę długi tekst ale warto go było przeczytać.